Het nieuwe klokkenspel


Het nieuwe klokkenspel van Oldenzaal door Dr. J. Casparie Voorzitter der Nederlandsche Klokkenspelvereeniging Eene boeiende studie van den heer G.J. ter Kuile, verschenen in het Twentsch Zondagsblad van 22 December 1923, leert ons, welk een schat van oude klokken Twente bezeten heeft en nog bezit. "Er zijn er heel wat meer oude klokken in Twente geweest," zegt de schrijer aan 't eind van zijne verhandeling: "natuurgeweld en menschenhand hebben verscheidene vernield!"... Twente was dan ook steeds een landstreek in ons vaderland, waar de waarde van klokken en klokkentonen ten volle beseft werd en waar de meest bekende Nederlandsche klokkengieters hun kunstgewrochten hebben geplaatst. Twente heeft al sedert de van Wou's gestreefd, zooveel mogelijk schoone klokken te verzamelen, waarvan ook in Oldenzaal nog enkele bewaard gebleven zijn, zooals bekend was en uit bovenaangehaalde studie ten duidelijkste blijkt. En Twente's klokkenschat is wijd en zijd bekend. De groote catalogus van den klokkengieter Schillings'in Apolda vermeldt onder de reeks "Zwaarste klokken der wereld" een groote "Van Wou klok" van 7000 K.G. in Oldenzaal. (Ook in Walter's "Glockenkunde" wordt die klok vermeld.) en Hoewel 't mij niet gelukte haar daar terug te vinden zoo blijkt toch, dat de aandacht der buitenlandsche klokkenvrienden en klokkenkenners gericht is op het land van Twente. Geen wonder, dat in de bloeiperiode van het klokkenspel, die wij thans weer in ons land en bijna overal elders beleven, Twente niet achter kon blijven. De liefde voor klokkenmuziek leefde voorzeker diep in de ziel der Twentsche burgers. En bewust of onbewust zetelde bij de als ware burgerzin opgevatte mildheid der Schenkers het besef, dat in de Twentsche bevolking leeft een oude liefde voor de klokkenmuziek, waardoor het bezit van een schoonen beiaard op des te hoogeren prijs moest worden gesteld. Oldenzaal is nu als "dritte im Bunde" der Twentsche steden (Almelo en Enschede gingen vóór) een nieuwen modern ingerichten Beiaard rijk geworden. De prachtige St. Plechelmus is tot "zingende toren" verheven. Hij zal door zijn gezang nog meer aandacht trekken van de bevolking, die aanvang en einde der dagtaak zal kunnen gewaard worden door telkens weerkerende melodieën, die van den toren wijd in den omtrek klinken. Zij zal daar spoedig zóózeer aan gewennen, dat een tijdelijk zwijgen als een groot gemis zal worden gevoeld. Maar Oldenzaal zal door de gunstige verhoudingen, waaronder dit klokkenspel in de toren kon worden opgehangen 'n nieuw centrum kunnen worden in het Oosten van ons land voor de verbreiding en verheffing der beiaardkunst. Want het nieuwe spel, dat 42 klokken telt, is ook van een kunstspelklavier voorzien, ingericht naar 't Mechelsche stelsel, waarop de klokkenspel-kunstenaar alles kan geven aan voordracht, nuanceering en techniek, wat noodig is, om den modernen Beiaard tot een concert-instrument te maken. Ik zal trachten in dit korte opstel den lezers duidelijk te maken en te doen beseffen, welk waardevol, welk prachtig geschenk de familie P.J. Gelderman aan de stad zijner inwoning heeft gegeven, door ietwat nader in te gaan op de samenstelling en de inrichting van het nieuwe klokkenspel. Klokkendeskundigen hebben zich idealen gevormd ten opzichte van "het Klokkeninstrument". Zij denken zich daarbij al het bereikbare om de schoonheid van klank en bespeelbaarheid en de zuiverheid zoo hoog mogelijk op te voeren en het instrument geschikt te maken om alle evolutiën te volgen, die nog in de toekomst voor het Beiaardspel en de Beiaard-composities te verwachten zijn. Aan vele van die idealen is bij het Gelderman-spel te Oldenzaal geheel voldaan.
DE TOREN Hooger ideaal is aan een klokkentoren als hier ter beschikking staat, moeilijk te stellen. Stelt u voor, lezers, dat prachtige gebouw, waarvan het steenen vierkant 38½ meter hoog is. Op ruim 30 meter van den beganen grond ligt een houten vloer, die oud was en vermolmd, maar nu geheel nieuw is geworden en bedekt met een dunne koperlaag voor de betere resonance en om de vloer tegen rotting door weer en wind te vrijwaren. Die vloer is de bodem van een geweldige ruimte, die binnensmuurs gemeten 10 x 10 meter is, terwijl de hoogte 8 meter bedraagt. Een ruimte dus van 800 M³. In die ruimte is de klokkenstoel gebouwd, waarin 38 van de 42 nieuwe klokken zijn opgehangen. De 4 grootste zijn geplaatst in den bestaanden, maar van nieuwe eikenhouten balken voorzienen klokkenstoel. Zij zullen hun verzadigd geluid, dat machtiger zal zijn door de prachtige resonance der steenen muren, naar buitenwerpen door de aan de 4 kanten aanwezige galmgaten, die te samen eene oppervlakte aan opening geven van bijna 22.5 vierkante meter. Wij noemen deze klokkenkamer "eene ideale gesloten klokkenkamer", waar de klokken gevrijwaard zijn voor de invloeden van weer en wind en hun massageluid gelijkmatig en evenwichtig naar alle kanten kan uitstroomen.
DE KLOKKEN Een ander ideaal is hier in vervulling gegaan. Alle 42 klokken zijn door denzelfden gieter omstreeks denzelfden tijd gegoten. Zelden mogen wij dien wensch vervuld zien. Meestal ziet men, dat de klokkenreeksen gevormd zijn door klokken van twee of drie gieters. En hoe goed een kunstenaar in zijn vak ook in staat is het timbre der bij te gieten klokken in overeenstemming te brengen met de andere reeds aanwezige, toch zal ieder, die weet te luisteren, de ongelijkheid opmerken. Hier is alles letterlijk "aus einem Guss." De 7627 K.G. klokkenmetaal, die in den grooten ijzeren klokkenstoel hangen, zijn in 42 deelen verdeeld, die elk een klok vormen, waarvan het gewicht uiteenloopt van 5 K.G. tot 1450 K.G. toe.
STEMMING DER KLOKKEN Een derde ideaal is hier vervuld n.l. de afstemming der klokken naar de z.g. "gelijkzwevende temperatuur". In alle toonaarden kan gespeeld worden naar alle toonsoorten kan gemoduleerd worden, precies als op een modern klavier. 't Is voor iedereen gemakkelijk in te zien, dat daarmee de componist van beiaardmuziek zijn ideeën ruimer kan uitwerken, dat de kunstenaar rijker kan improviseeren, dat de evolutie der klokkenmuziek kan worden gevolgd, dat op het Oldenzaalsche klokkenspel alles gespeeld kan worden, wat in de verre toekomst voor het instrument zal worden geschreven. Ook de omvang van het spel leent zich daartoe in alle opzichten. Het is waar, wat dat betreft, is het ideaal nog niet bereikt, maar het is te voorzien, dat in de naaste toekomst ook daaraan zal worden voldaan. De St. Plechelmus is een toren, die geschikt is voor een klokkenspel van zeer zwaar kaliber. De bassen zouden nog moeten worden uitgebreid, de diepste klok die thans esº is, zou cº, ja zelfs A of G kunnen zijn, en die bourdons zouden zeker een geweldigen indruk maken. Maar nu loopt het in c aangekoppelde spel toch over drie en een halve octaaf tot g³ (= in werkelijkheid bes 3) zoodat het in den toestand van thans reeds tot de groote Beiaarden kan worden gerekend. Waren de bassen tot cº uitgebreid, dan zou nog het voordeel bereikt zijn, dat het spel "niet transponerend" was, hetgeen het nu nog wel is. Maar zooals ik reeds zei, dat ideaal ligt nog in de naaste toekomst. Men mag ook niet alles eischen; niet alle idealen kunnen en mogen in dit leven in vervulling gaan, dan zou er niets meer te wenschen overblijven.
DE VERBINDINGEN Slechts even wil ik dit onderwerp aanroeren. Ik geloof dat er in Oldenzaal wel vele nieuwsgierigen en belangstellenden zullen zijn, die de hooge torentrappen zullen beklimmen om eens een kijkje te nemen in de inrichting van zoo'n klokkenspel. Zij zullen dan zien, dat alle 42 klokken voorzien zijn van een klepel, die door een horizontalen draad dicht aan den wand getrokken is, welke horizontale draad verbonden aan een been van een z.g. "tuimelaar", terwijl aan het andere been een loodrecht naar beneden loopende draad bevestigd is, die aan een toets van het handklavier is verbonden, zoodat bij neerdrukken van dien toets (een houten stok) de klepel tegen den klokkenwand slaat. Voorts zullen zij ijzeren hamers zien, die buiten de klokken zijn aangebracht en vlak aan den buitenwand der klok liggen. Sommige hebben 1, andere 2, weer anderen 3 hamers. (De 12 kleinste klokjes hebben geen hamer). Die hamers zijn door draden ook door middel van tuimelaars aan het z.g. mechanische klavier verbonden, dat werkt op de nootjes van den draaiende trommel, die eene verdieping lager in den toren is geplaatst. Ik kan op de details van dezen mechaniek niet verder ingaan in dit opstel. Wie er belang in stelt kan altijd nadere inlichtingen vragen. Boven de klokken in den klokkenstoel is een groot houten met zink bekleed klankbord aangebracht, dat dient om het geluid der klokken terug te kaatsen naar buiten. Men zal bemerkt hebben, dat ook in de galmgaten veranderingen zijn aangebracht. De stand der schoepen was voor het goed uitstroomen van het geluid niet goed. Ze zijn nu onder een hoek van 45° verder boven elkaar geplaatst door enkel uit te nemen, waardoor de open ruimte der galmgaten grooter is geworden en het geluid naar beneden wordt geworpen. Met dit prachtige klokkenspel is Oldenzaal in staat gesteld de kunst voor het volk te veredelen. Men zal meer en meer de schoonheid van klokkenmuziek leeren waardeeren; men zal verlangen naar de zomeravonden om te genieten van die poëtische accoorden, die in de avondstilte tot den aandachtigen luisteraar komen ontroering brengen en stille vreugde. Wij, die reeds zoo lang de muzikaal ontvankelijke menschen leeren, met volle aandacht naar de klokken te luisteren, hopen, dat ook in Oldenzaal zomer-avondconcerten zullen worden georganiseerd op de wijze, zooals die reeds op verschillende plaatsen in ons land plaats hebben. Wij willen, dat de bewoners van Oldenzaal diep zullen beseffen, hoe geweldig groot het geschenk is, dat de familie Gelderman aan de gemeente Oldenzaal heeft gegeven. En ten slotte moeten allen beamen, wat de heer Ter Kuile aan het eind van zijn reeds geciteerd opstel zegt: "Andere tijden, andere behoeften. Wij kunnen de Roomsche middeleeuwen niet terugwenschen; wij schenken gehoor aan de moderne geluiden van stoom en electriciteit, aan de nimmer zwijgende roepstemmen van werkplaats, trein, auto, motor. Maar ... indien wij op z'n tijd ook ons oor méér te luisteren legden aan de gewijde klokkenklanken, sprekend van de hoogste idealen!" Alleen deze wijziging zou ik nog in zijne ontboezeming willen brengen, die enkel op de klanken van de oude klokken slaat: "laten wij na de dagelijksche zoo vermoeiende geluiden ook onze aandacht schenken aan de moderen klokkenmelodieën, die het prachtige Gelderman-spel te Oldenzaal uit den statigen St. Plechelmustoren naar buiten werpt en wij zullen dezelfde hoogere stemming ondergaan, die uitgaat naar mensch en maatschappij van al het geluid der oude (Twentsche) klokken." 's-Hertogenbosch, Augustus 1930.