VOORSTELLEN VOOR DEN BOUW VAN EEN BEIAARD
IN DEN TOREN VAN DE St. PLECHELMUS-KERK
te
O L D E N Z A A L

A.   G e g e v e n s   e n   d i s p o s i t i e s

      Ter beschikking is voor de plaatsing van een beiaard de stadstoren bij de St. Plechelmuskerk, waarvan het steenen vierkant 38½ meter hoog is, terwijl op ongeveer 30 meter hoogte een vloer is, die de bodem is van eene ruimte binnensmuurs gemeten, van een lengte en breedte van 10 meter en eene hoogte van 8 meter. Derhalve een kubieken inhoud van 800 m3.
      In steenen muren bevinden zich aan elke zijde galmgaten, hoog 3.5 meter, en breed 2.4 meter, in totaal dus eene opening van 33.6 m2.
      Die openingen zijn echter grootendeels met dicht over elkaar liggende schoepen afgesloten. De zoldering is de bodem van de spits van den toren.
      Onder die zoldering en ook in de pas beschreven ruimte zijn tal van balken, die dicht boven de vloer het dikst zijn en het talrijkst tot eene hoogte van ongeveer twee en een halve meter. Daarboven zijn die geluid-dempende balken dunner en minder talrijk bij elkaar.
      Onder de zoldering bevinden zich eveneens tal van balken, die eene goede terugkaatsing van het geluid zullen belemmeren.
      De vloer van de meergenoemde klokkenkamer-ruimte is oud en vermolmd.
      In het midden bevinden zich tusschen van Noord naar Zuid loopende dikke evenwijdige balken, die ongeveer 2½ meter boven den bodem liggen, twee lui-klokken. Oostelijk naast (en buiten) die balken hangt een derde luiklok in eigen klokkenstoel.

      a De zwaarste van deze lui-klokken is ongeveer de cis⁰ (doch blijft nog ongeveer 1/8 toon beneden de normaal-stemming).
      Zij heet de Maria-klok en werd in 1493 door Gerrit van Wou gegoten (diameter 1.585 meter, gewicht plm. 2400 kg). De klok is onzuiver in haar eigen harmonieën, vooral het octaaf is te laag, waardoor deze klok ondeugdelijk moet worden beschouwd. Het boven-octaaf als zijnde te laag, kan dus bij behoud van den diapason der grondtoon, niet zuiver worden bijgestemd, terwijl het bijstemmen in den zin van het verlagen tot de normale c⁰ waarschijnlijk de toonkwaliteit zal benadeelen.

      b De daarop volgende is "de nieuwe St. Plechelmus-klok", 9 april 1896 in den toren gebracht, gegoten van de oude St. Plechelmus (hergoten in 1513 door Gerrit van Wou) en de St. Annaklok (gegoten door Michaël van Ochtrup in 1611) en hergoten door Alex Fritsen.
      Zij weegt 1530 kg en laat de toon e⁰ hooren (doch te laag). Deze klok is zeer slecht van toon, van resonance en van onderlinge harmonieën, en is geheel onbruikbaar, komt niet voor bijstemmen in aanmerking en zou beslist door een nieuwe vervangen moeten worden.

      c De kleinste klok is "de kleine Maria-klok", ook wel "doodenklok" genoemd (geen naam van den gieter, alléén een spreuk en daaronder Anno Domini 1530). Toon b - (laag), plm. 350 kg.
      Ook deze klok is afschuwelijk slecht te noemen, heeft geen enkele positieve kwaliteit en is even als de "nieuwe St. Plechelmus" klok niet te gebruiken of goed te maken. Zij moet derhalve door een nieuwe vervangen worden.

      De drie genoemde klokken zijn eigendom van de gemeente.

      In dezen toren moet een nieuw klokkenspel geplaatst worden. De daarvoor beschikbaar gestelde gelden zijn, hoewel absoluut beschouwd belangrijk (maximaal 24 à 25000 gulden) voor een nieuw spel in zoo eene prachtige ruimte, betrekkelijk beperkt.
      Immers, behalve het klokkenspel als kunstspel-apparaat wordt voor die beschikbaar gestelde som nog eene wekkering verlangd, een mechanisch speel-apparaat met trommel, klaviertoetsen en hamers.
      Daarvoor zal een behoorlijk draagvlak moeten worden gevonden beneden de 30 meter hooge vloer.

      B.    B e s c h o u w i n g e n

      Bij eene ruimte zoo groot als boven vermeld, met galmgaten met zulk eene oppervlakte als hier, kan gesproken worden van de "gesloten klokkenkamer" die aan al onze wenschen voldoet.
      In die klokkenkamer zou een groot, modern klokkenspel passen, dat een prachtig verzadigd geluid naar buiten zou werpen.
      Evenwel moet onze commissie rekening houden met de beschikbare gelden, hoewel zij behoefte gevoelt alles in het werk te stellen de stad Oldenzaal een klokkenspel te bezorgen dat, gezien de gunstige omstandigheden der plaatsing, zoo veel mogelijk voldoet aan de eischen die aan den modernen beiaard gesteld moeten worden.
      Onze commissie zal hier drie voorstellen doen.
      Zij zal niet in staat zijn voorstellen te doen, die voor haar eigen gevoel geheel en al bevredigend zullen zijn. Zij zal moeten afzien van haar grootste wensch om het spel nog naar de diepte uit te breiden en niet-transponerend te maken, hoewel een spel met C als diepste klok in dezen toren schitterend tot zijn recht zou komen.
      Ook zal zij wel moeten afzien van het ideaal van een geheel chromatisch spel.
      Er zullen veranderingen en herstellingen in den toren noodig zijn die ook in dit rapport besproken zullen worden en die derhalve buiten de begrooting zullen moeten vallen.
      De voorstellen worden gecombineerd met de inrichting van de wekkering.
      Het eerste voorstel is volgens de commissie het meest aanbevelenswaard; het tweede volgt daarop en het derde moet beschouwd worden als de weg om bij eventueel niet voldoende geldmiddelen eene nog zoo goed mogelijke dispositie te verkrijgen.

C.    V o o r s t e l l e n       

      1o. Een spel in es (omvang es⁰, f⁰, g⁰ - chrom. bes'''), derhalve 42 klokken, naar de opgaven van Gillett & Johnston, tezamen wegende 7627 kg, de es⁰ gekoppeld als c⁰ zoodat het klavier loopt van c⁰ tot g''', met weglating van cis en dis.
      Dat spel te hangen in eene voldoende sterke ijzeren klokkenstoel aan zware eikenhouten balken, behoudens f⁰ en as⁰ en bes⁰ die in aparte klokkenstoelen zouden moeten hangen (de thans reeds bestaande?), omdat ze als 3-gelui zouden moeten dienen in plaats van de drie uiterst slechte, ja onbruikbare luiklokken die er thans hangen.
      De es⁰ klok zou geen lui-klok zijn doch behalve de grondtoon van het spel de slag-klok voor het heele uur.
      De as⁰ (tevens lui-klok) zou slagklok moeten worden voor het halve uur.
      De drie thans aanwezige slechte luiklokken zouden dan tegen tenminste f. 1,- per kg kunnen worden verkocht door de gemeente, welk bedrag van 2400 + 1350 + 350 gulden is f. 4100,- ten bate zou moeten komen van het nieuwe klokkeninstrument, waardoor dus de beschikbare som tot f. 29100,- zou stijgen.
      Indien men gesteld mocht zijn op het behoud van één of meer van de oude klokken zoo zou het overweging verdienen, dat men van gemeentewege of anderszins de metaalwaarde van deze klokken als bijdrage ten bate van het nieuwe spel ter beschikking stelde.
      Voorts het mechanisch spel met trommel als later onder F ad 2 is omschreven.

      2o. Een spel in es als sub C 1o is omschreven met dezelfde klokkenstoelen, klavier, klepel-verbindingen, etc., doch het mechanisch spel als sub F ad 1o is omschreven.

      3o. a) Een spel in c aangekoppeld (dus transponeerend); laagste klok f⁰, gaande tot a''' (chromatisch); de groote cis⁰ - (laag) klok (van Wou) afdraaien tot c⁰ van de normale stemming; te gebruiken als onder-kwart van f⁰.
      De f⁰ tevens slagklok voor het heele uur, bes⁰ slagklok voor het halve uur.
      De beide kleinste lui-klokken verkoopen (1700 kg).
      Een klokkenstoel van de noodige grootte f⁰, a⁰ en bes⁰ luiklokken.
      Het mechanisch spel, trommel etc. als in F ad 3o omschreven.
            b) Hetzelfde met weglating van fis⁰, en het mechanische spel etc. als in F ad 3o omschreven.

D.    K l o k k e n k a m e r

      a De verplaatsing van bestaande balken voor zover dat noodig is en niet strijdig met de architectonische eischen van den directeur van Gemeentewerken.

      b Het aanbregen van een klankbord, n.l. een met zink bekleed, ongeveer 4 à 5 millimeter dik houten bord ter hoogte van plm. 6 meter boven den bodem van de klokkenkamer, ter grootte van ongeveer 16 m2, boven den klokkenstoel aangebracht.

      c Vloerbedekking. Het vernieuwen van den geheelen vloer en die voorzien van een dunne koper-plaat voor het mogelijk in-regenende water, met goede waterafvoer, ter voorkoming van doordruppen op de onder dien bodem geplaatste wekkering en mechanisch klavier.
      Indien het mogelijk is zou de vloer en de zoldering van de klokkenkamer van beton kunnen worden vervaardigd, waardoor de resonance zeer schoon zou worden.

      d Het verder open maken van de nu te zeer bedekte galmgaten, en het veranderen van den stand der schoepen.

E.    H a n d s p e l - a p p a r a a t

      b Verbindingen. Overwegend tuimelaar-stelsel. Veren achter de klepels der 20 kleinste klokken. De basklokken tot en met g⁰ in broekstelsel.

      c Plaatsing van klokkenstoel en speeltafel. De klokkenstoel te plaatsen op de plm. 2½ meter boven den bodem liggende dikke balken, met de fronten Noord en Zuid gericht. De speeltafel (mechelse maten) te plaatsen voor den klokkenstoel en wel aan de Zuid-zijde.
      De verbindingen in tuimelaarstelsel met de klepels, behoudens de es⁰, f ⁰ en g⁰ klok, die in broek-systeem zouden moeten worden verbonden met de klepels.

F.    M e c h a n i s c h   S p e e l a p p a r a a t

      ad 1: Een trommel met een diameter van 1.50 m en eene breedte van 145 cm.
      Deze speeltrommel, te vervaardigen uit gietijzer; zij is voorzien van 81 groeven en ingericht voor 120 maten. Elke maat zal bestaan uit 3 rijen gaatjes, elke rij uit 81 gaatjes, dat is in totaal ongeveer 29000 gaatjes voor 't steken der muziek.
      Het stilzetten van den trommel na kwartier, half- of heel-uurspel geschiedt door stuitingen, die naar willekeur verstelbaar zijn.

      ad 2: Een trommel van 1.30 diameter ingericht voor plm. 100 maten, breedte 1.25 m, 61 hamers en 61 toetsen (derhalve niet alle klokken aan het mechanisch klavier aangesloten, met 18300 gaatjes (elke maat 3 rijen gaatjes).

      ad 3: Voor het spel sub C ad 3 a en b omschreven zou een kleinere trommel voldoende zijn met 50 toetsen voor 50 hamers, aangedreven door een gewicht.
      Die trommel zou ingericht kunnen zijn voor 90 maten en 1.15 m in diameter kunnen zijn en een breedte hebben van 1.20 m, en 13500 gaatjes bevatten.

R é s u m é

      Wij herhalen, dat de St. Plechelmus-toren zóó goed als klokkentoren is, dat zij een groot geheel modern spel zou kunnen bevatten.

      De betrekkelijk beperkte geldmiddelen nopen echter tot beperking.

      Een spel in es van 42 klokken met een klein mechanisch speel-apparaat heeft de voorkeur.

      Daarop volgt het spel in es met adequaat mechanisch apparaat.

      Ten slotte een kleiner spel (f als basis), met bijstemmen van de slechte cis (van Wou-klok) tot c (gewone stemming).

De klokken-commissie uit de
Nederlandsche Klokkenspelvereeniging,

dr J. Casparie
P.A. van Westrheene
mr A.W.L. Bondam
Joh.W. Meyll